SEBA Class 10 General Science Chapter 10 Assamese Question Answer | পোহৰ – প্ৰতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ

প্ৰশ্নাৱলীঃ

1. লেন্ছ এখনৰ 1 ডায়’প্টাৰ ক্ষমতাৰ সংজ্ঞা দিয়া।

উত্তৰ: ১ মিটাৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ লেন্ছ এখনৰ ক্ষমতাক ১ ডায়’প্টাৰ বোলে।

লেন্ছৰ ক্ষমতা (Power of a Lens):

P=1fP=f1​

ইয়াত:

• $P$ = লেন্ছৰ ক্ষমতা (ডায়’প্টাৰ, D ত)

• $f$ = ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য (মিটাৰ, m ত)

১ ডায়’প্টাৰৰ সংজ্ঞা:

যদি f=1 m, তেন্তে P=11=1 Dযদিf=1m,তেন্তেP=11​=1D

অৰ্থাৎ, যি লেন্ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য ১ মিটাৰ, তাৰ ক্ষমতা ১ ডায়’প্টাৰ।

2. উত্তল লেন্ছ এখনে বেজী এটাৰ সৎ আৰু ওলোটা প্ৰতিবিম্ব তাৰ পৰা 50 ছেমি দূৰত্বত গঠন কৰে। যদি প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰ লক্ষ্যবস্তুৰ আকাৰৰ সমান হয়, তেন্তে লক্ষ্যবস্তুটো উত্তল লেন্ছৰ সম্মুখত ক’ত ৰখা হৈছিল? নিৰ্ণয় কৰা।

উত্তৰ: লক্ষ্যবস্তুটো উত্তল লেন্ছৰ সম্মুখত 50 cm দূৰত্বত ৰখা হৈছিল।

• প্ৰতিবিম্বৰ দূৰত্ব, $v=-50\text{cm}$ (সৎ আৰু ওলোটা হোৱা বাবে ঋণাত্মক)

• বিবৰ্ধন, $m=-1$ (প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰ লক্ষ্যবস্তুৰ সমান, ওলোটা হোৱা বাবে ঋণাত্মক)

সমাধান:

বিবৰ্ধনৰ সূত্ৰ:

m=vum=uv​−1=−50u−1=u−50​−1=−50u−1=−u50​1=50u1=u50​$$u=50\text{cm}$$

বিস্তাৰিত ব্যাখ্যা:

১. চিন প্ৰথা:

• $u$ (বস্তুৰ দূৰত্ব): সদায় ঋণাত্মক

• $v$ (প্ৰতিবিম্বৰ দূৰত্ব):

  • সৎ (বাস্তৱ) প্ৰতিবিম্ব: ঋণাত্মক

  • অসৎ (আভাসী) প্ৰতিবিম্ব: ধনাত্মক

• $m$ (বিবৰ্ধন):

  • ধনাত্মক: থিয় প্ৰতিবিম্ব

  • ঋণাত্মক: ওলোটা প্ৰতিবিম্ব

২. এই ক্ষেত্ৰত:

• প্ৰতিবিম্ব সৎ (বাস্তৱ) → $v=-50\text{cm}$

• প্ৰতিবিম্ব ওলোটা → $m=-1$

• আকাৰ সমান → $|m|=1$

3. 2m ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্ছ এখনৰ ক্ষমতা নিৰ্ণয় কৰা।

উত্তৰ:      −0.5 D−0.5D

অৱতল লেন্ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য ঋণাত্মক হয়। ইয়াক f ৰে সূচোৱা হয়।

প্রশ্নমতে,
$f=-2\text{m}$

লেন্ছৰ ক্ষমতা (P) হ’ল ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ reciprocal:

P=1fP=f1​

ইয়াত f মিটাৰত আছে, গতিকে P ৰ একক হ’ব ডায়’প্টাৰ (D)।

P=1−2=−0.5 DP=−21​=−0.5D

অনুশীলনীঃ

1. তলত দিয়া কোনটো পদাৰ্থ লেন্ছ তৈয়াৰ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰি?

• (a) পানী
• (b) কাঁচ
• (c) প্লাষ্টিক
• (d) মৃত্তিকা (clay)

উত্তৰঃ (d) মৃত্তিকা (clay)।

2. অৱতল দাপোণ এখনে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বটো অসৎ, থিয় আৰু লক্ষ্যবস্তুতকৈ ডাঙৰ পোৱা গ’ল। লক্ষ্যবস্তুৰ অৱস্থান ক’ত হ’ব লাগিব?

• (a) মুখ্য ফ’কাছ আৰু ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধৰ মাজত
• (b) ভাঁজ কেন্দ্ৰত
• (c) ভাঁজ কেন্দ্ৰৰ বাহিৰত
• (d) দাপোণৰ মেৰু আৰু তাৰ মুখ্য ফ’কাছৰ মাজত।

উত্তৰঃ (d) দাপোণৰ মেৰু আৰু তাৰ মুখ্য ফ’কাছৰ মাজত।

3. লক্ষ্যবস্তুৰ সমান আকাৰৰ সৎ প্ৰতিবিম্ব পাবলৈ হ’লে লক্ষ্যবস্তুটো উত্তল লেন্ছৰ সম্মুখত কোন স্থানত ৰাখিব লাগিব?

• (a) লেন্ছৰ মুখ্য ফ’কাছত
• (b) ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ দুগুণ দূৰত্বত
• (c) অসীমত
• (d) লেন্ছৰ আলোক কেন্দ্ৰ আৰু মুখ্য ফ’কাছৰ মাজত

উত্তৰঃ (b) ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ দুগুণ দূৰত্বত।

4. এখন গোলাকাৰ দাপোণ আৰু এখন ক্ষীণ গোলাকাৰ লেন্ছ প্ৰত্যেকৰে ফ’কাচ দৈৰ্ঘ্য -15 cm । দাপোণ আৰু লেন্ছৰ প্ৰকৃত কেনেকুৱা হ’ব পাৰে?

• (a) দুয়োখন অবতল
• (b) দুয়োখন উত্তল
• (c) দাপোণখন অৱতল লেন্ছখন উত্তল
• (d) দাপোণখন উত্তল লেন্ছখন অৱতল।

উত্তৰঃ (d) দাপোণখন উত্তল লেন্ছখন অৱতল।

5. দাপোণ এখনৰ পৰা যিমানে দূৰত থিয় নোহোৱা লাগে প্ৰতিবিম্বটো সদায় থিয় হয়। দাপোণখন কেনেকুৱা হ’ব পাৰে?

• (a) সমতল
• (b) অৱতল
• (c) উত্তল
• (d) হয় সমতল নতুবা উত্তল।

উত্তৰঃ (c) উত্তল।

6. অভিধানত থকা সৰু সৰু আখৰবোৰ পঢ়িবলৈ তুমি কেনে ধৰণৰ লেন্ছ ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ বিচাৰিবা?

• (a) 50 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্ছ
• (b) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্ছ
• (c) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্ছ
• (d) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্ছ

উত্তৰঃ (c) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্ছ।

7. 50 ছেমি ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অবতল দাপোণ এখন ব্যৱহাৰ কৰি আমি লক্ষ্যবস্তু এটাৰ থিয় প্ৰতিবিম্ব পাব বিচাৰিছো। দাপোণৰ পৰা লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্বৰ পৰিসৰ কিমান হোৱা উচিত? প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি কি হ’ব? প্ৰতিবিম্বটো লক্ষ্যবস্তুতকৈ ডাঙৰ নে সৰু? এই ক্ষেত্ৰত প্ৰতিবিম্বৰ গঠন দেখুৱাবৰ বাবে এটা ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকা।

​উত্তৰঃ অবতল দাপোণ (ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য = 50 cm) – বস্তু ফ’কাছ (F) আৰু মেৰু (P) ৰ মাজত

১. দাপোণ – এটা বক্ৰ ৰেখাৰ দৰে আঁকিব, মেৰু (P) দাপোণৰ মাজবিন্দু, F ফ’কাছ বিন্দু (P-ৰ সন্মুখত 50 cm ত), C বক্ৰতা কেন্দ্ৰ (100 cm ত)।

২. বস্তু – P আৰু F-ৰ মাজত, দাপোণৰ সন্মুখত থিয়ভাৱে ৰাখিব।

৩. ৰশ্মি:

• বস্তুৰ মুৰৰ পৰা দাপোণলৈ সমান্তৰাল ৰশ্মি পঠাওক; প্ৰতিফলনৰ পিছত ই ফ’কাছ F-ৰ মাজেদি ওলাই যোৱাৰ পৰিৱৰ্তে, পিছফালৰ F-ৰ মাজেদি আহিবলৈ দেখা যায় (অসৎ ৰশ্মি)।

• বস্তুৰ পৰা মেৰু P-ৰ ওপৰেদি যোৱা ৰশ্মি দাপোণত পৰি সমান কোণত প্ৰতিফলিত হয়।

৪. প্ৰতিবিম্ব – এই দুডাল ৰশ্মি পিছফালে বৰ্ধিত কৰিলে সিহঁতে কাটামাৰে, আৰু ইয়াৰ ফলত থিয়, ডাঙৰ, অসৎ প্ৰতিবিম্ব দাপোণৰ পিছফালে পোৱা যায়।

ৰশ্মিচিত্ৰ :

ইয়াত:

• B = বস্তু (P আৰু F-ৰ মাজত)

• I = প্ৰতিবিম্ব (দাপোণৰ পিছফালে, থিয়, ডাঙৰ)

• F = ফ’কাছ বিন্দু

• P = মেৰু

• C = বক্ৰতা কেন্দ্ৰ

8. তলত দিয়া পৰিস্থিতি সমূহত ব্যৱহাৰ কৰা দাপোণৰ প্ৰকাৰ লিখা

উত্তৰঃ

(a) গাড়ীৰ হেডলাইট

• প্ৰকাৰ: অৱতল দাপোণ

• কাৰণ: অৱতল দাপোণই পোহৰৰ প্ৰকাশমান উৎস (বাল্ব)ৰ পৰা অহা ৰশ্মিবোৰ সমান্তৰালভাৱে প্ৰতিফলিত কৰি শক্তিশালী, কেন্দ্ৰীভূত পোহৰৰ beam সৃষ্টি কৰিব পাৰে, যিটো ৰাতি ৰাস্তা পোহৰাৰ বাবে অপৰিহাৰ্য।

(b) গাড়ীৰ পিছলৈ চোৱা দাপোণ

• প্ৰকাৰ: উত্তল দাপোণ

• কাৰণ: উত্তল দাপোণই সদায় সৰু, থিয় আৰু অসৎ প্রতিবিম্ব গঠন কৰে। ইয়াৰ ফলত দৃশ্যক্ষেত্র (field of view) বহল হয়, অৰ্থাৎ ড্ৰাইভাৰে গাড়ীৰ পিছফালৰ বেছি অংশ দেখিব পাৰে। কিন্তু প্রতিবিম্ব সৰু হোৱা বাবে দূৰত্ব ঠাৱৰ কৰাত অসুবিধা হয়, সেয়েহে ইয়াত সাধাৰণতে “Objects in mirror are closer than they appear” সতর্কবাণী লিখা থাকে।

(c) সৌৰ ভাঁতী

• প্ৰকাৰ: অৱতল দাপোণ

• কাৰণ: সৌৰ ভাঁতীত ডাঙৰ আকাৰৰ অৱতল দাপোণক প্ৰতিফলক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ই সূৰ্যৰ পৰা অহা দূৰৱৰ্তী সমান্তৰাল ৰশ্মিবোৰ ইয়াৰ ফ’কাছ বিন্দুত কেন্দ্ৰীভূত কৰে, ফলত তাত অতি তাপ সৃষ্টি হৈ জুলীয়া পদাৰ্থ (পানী, লোৰ গাজ ইত্যাদি) উতলাব পাৰি বা বিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে বাষ্প তৈয়াৰ কৰিব পাৰি।

9. উত্তল লেন্ছ এখনৰ অৰ্ধাংশ কলা কাগজেৰে ঢাকি দিয়া হ’ল। এই লেন্ছখনে বস্তু এটাৰ সম্পূৰ্ণ প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰিবনে?

উত্তৰ: যদি উত্তল লেন্ছৰ অৰ্ধাংশ কলা কাগজেৰে ঢাকি দিয়া হয়, তেন্তেও লেন্ছখনে বস্তু এটাৰ সম্পূৰ্ণ প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰিব, অৰ্থাৎ প্ৰতিবিম্বটোৰ কোনো অংশ নেদেখা নাযায় বা কম্পোজ নহয়।

কিন্তু ইয়াৰ দুটা প্ৰভাৱ পৰে:

প্ৰতিবিম্বৰ উজ্জ্বলতা হ্ৰাস পায়: লেন্ছৰ পৃষ্ঠৰ কালি কমি যোৱাৰ বাবে পোহৰৰ ৰশ্মি কম পৰিমাণে সোমাব পাৰে, গতিকে প্ৰতিবিম্বটো আগতকৈ কম উজ্জ্বল হয়।

প্ৰতিবিম্বৰ ৰিজ’লিউশন (স্পষ্টতা) অলপ হ্ৰাস পাব পাৰে: লেন্ছৰ মুক্ত অংশটোৱে ৰশ্মিৰ এটা অংশহে ব্যৱহাৰ কৰে, যাৰ বাবে প্ৰতিবিম্বৰ quality (ছবিৰ sharpness) অলপ কমিব পাৰে।

কাৰণ:
লেন্ছৰ প্ৰতিটো বিন্দুৱেই স্বাধীনভাৱে গোটেই বস্তুটোৰ প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰিব পাৰে। গতিকে লেন্ছৰ অংশবিশেষ ঢাকি ৰাখিলেও বাকী অংশটোৱে গোটেই বস্তুৰে প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে, কিন্তু পোহৰৰ পৰিমাণ কমি যায়।

10. 5 cm দৈৰ্ঘ্যৰ বস্তু এটা 10 cm ফ’কাচ দৈৰ্ঘ্যৰ অভিসাৰী লেন্ছ এখনৰ পৰা 25 cm দূৰত্বত ৰখা হ’ল। ইয়াৰ ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকা আৰু গঠিত প্ৰতিবিম্বৰ অৱস্থান, আকাৰ আৰু প্ৰকৃতি নিৰ্ণয় কৰা।

উত্তৰঃ ৰশ্মিচিত্ৰঃ

ৰশ্মিচিত্ৰই আমাক লেন্ছে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ অৱস্থান, আকাৰ আৰু প্ৰকৃতি নিৰ্ণয় কৰাত সহায় কৰে।

11. 15 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্ছ এখনে তাৰ পৰা 10 cm দূৰত্বত প্ৰতিবিম্ব এটা গঠন কৰে। লক্ষ্যবস্তুটো লে্নছৰ পৰা কিমান দূৰত্বত আছে? ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকা।

উত্তৰঃ দিয়া আছে,
অৱতল লেন্ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য, $f=-15\text{cm}$ (অৱতল হোৱা বাবে ঋণাত্মক)
প্ৰতিবিম্বৰ দূৰত্ব, $v=-10\text{cm}$ (অৱতল লেন্ছৰ বাবে অসৎ প্ৰতিবিম্ব সদায় লেন্ছৰ একে ফালে হয়, গতিকে $v$ ঋণাত্মক)

লেন্ছৰ সূত্ৰ:

1f=1v−1uf1​=v1​−u1​

ইয়াত $u$ = বস্তুৰ দূৰত্ব (লেন্ছৰ সন্মুখত ধনাত্মক, কিন্তু সূত্ৰমতে চিন সাৱধান)

অৱতল লেন্ছৰ বাবে $f=-15$, $v=-10$

1−15=1−10−1u−151​=−101​−u1​−115=−110−1u−151​=−101​−u1​−115+110=−1u−151​+101​=−u1​−2+330=−1u30−2+3​=−u1​130=−1u301​=−u1​$$u=-30\text{cm}$$

অৰ্থ:
$u=-30\text{cm}$ → বস্তুটো লেন্ছৰ সন্মুখৰ ফালে 30 cm দূৰত্বত অৱস্থিত।
(অৱতল লেন্ছত বস্তু সন্মুখফালে ৰাখিলে অসৎ প্ৰতিবিম্ব পোৱা যায়।)

ৰশ্মিচিত্ৰ :

12. 15 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল দাপোণ এখনৰ পৰা 10 cm দূৰত্ব বস্তু এটা ৰখা হ’ল। প্ৰতিবিম্বৰ অৱস্থান আৰু প্ৰকৃতি নিৰ্ণয় কৰা।

উত্তৰঃ দিয়া আছে,
উত্তল দাপোণৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য $f=-15\text{cm}$ (উত্তল দাপোণৰ ফ’কাছ দূৰত্ব ঋণাত্মক)
বস্তুৰ দূৰত্ব $u=-10\text{cm}$ (উত্তল দাপোণৰ বাবে বস্তু সদায় দাপোণৰ সন্মুখফালে ৰখা হয়, গতিকে $u$ ঋণাত্মক)

দাপোণৰ সূত্ৰ:

1f=1v+1uf1​=v1​+u1​1−15=1v+1−10−151​=v1​+−101​−115=1v−110−151​=v1​−101​1v=−115+110v1​=−151​+101​1v=−2+330=130v1​=30−2+3​=301​$$v=+30\text{cm}$$

অৰ্থ:
$v=+30\text{cm}$ → প্ৰতিবিম্ব দাপোণৰ পিছফালে 30 cm দূৰত্বত গঠন হ’ব।
উত্তল দাপোণত প্ৰতিবিম্ব সদায় অসৎ, থিয়, সৰু হয়।

প্ৰতিবিম্বৰ অৱস্থান আৰু প্ৰকৃতি:

• অৱস্থান: দাপোণৰ পৰা 30 cm পিছফালে

• প্ৰকৃতি: অসৎ (virtual), থিয় (upright), সৰু (diminished)

13. সমতল দাপোণে +1 বিবৰ্ধন দিয়ে। ইয়াৰ অৰ্থ কি?

উত্তৰঃ m = +1

বিৱৰ্ধনৰ ‘+’ চিনে অসৎ প্ৰতিবিম্ব সূচিত কৰে।

14. 30 cm ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধৰ উত্তল দাপোণ এখনৰ সম্মুখত 20 cm দূৰত্বত 5 ছেমি দৈৰ্ঘ্যৰ বস্তু এটা ৰখা হ’ল। প্ৰতিবিম্বৰ অৱস্থান, ইয়াৰ প্ৰকৃতি আৰু আকাৰ নিৰ্ণয় কৰা।

উত্তৰঃ দিয়া আছে,
উত্তল দাপোণৰ বক্ৰতা ব্যাসাৰ্ধ $R=+30\text{cm}$
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য f=R2=+15 cmf=2R​=+15cm (উত্তল দাপোণৰ ফ’কাছ দূৰত্ব ধনাত্মক)
বস্তুৰ দূৰত্ব $u=-20\text{cm}$ (দাপোণৰ সন্মুখফালে বস্তু ৰখা হ’লে $u$ ঋণাত্মক)
বস্তুৰ উচ্চতা ho=+5 cmho​=+5cm

দাপোণৰ সূত্ৰ:

অৰ্থ:
$v$ ধনাত্মক, গতিকে প্ৰতিবিম্ব দাপোণৰ পিছফালে গঠন হ’ব।

বৰ্ধন (m):

15. 18 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল দাপোণ এখনৰ সম্মুখত 27 cm দূৰত্বত 7 cm আকাৰৰ বস্তু এটা ৰখা হৈছে। দাপোণখনৰ পৰা কিমান দূৰত্বত পৰ্দা এখন ৰাখিলে তাত স্পষ্টকৈ গঠন হোৱা কৰা প্ৰতিবিম্ব এটা পোৱা যাব? প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰ আৰু প্ৰকৃতি নিৰ্ণয় কৰা।

উত্তৰঃ দিয়া আছে,
অৱতল দাপোণৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য $f=+18\text{cm}$ (অৱতল দাপোণৰ $f$ ধনাত্মক)
বস্তুৰ দূৰত্ব $u=-27\text{cm}$ (দাপোণৰ সন্মুখফালে বস্তু ৰখা হ’লে $u$ ঋণাত্মক)
বস্তুৰ উচ্চতা ho=+7 cmho​=+7cm

দাপোণৰ সূত্ৰ:

$v$ ধনাত্মক, গতিকে প্ৰতিবিম্ব দাপোণৰ সন্মুখফালে (বস্তুৰ বিপৰীত ফালে) গঠন হ’ব।
পৰ্দাখন দাপোণৰ সন্মুখত $10.8\text{cm}$ দূৰত্বত ৰাখিলে স্পষ্ট প্ৰতিবিম্ব পোৱা যাব।

16. -2.0 D ক্ষমতাৰ লেন্ছ এখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য কিমান? লেন্ছখনৰ প্ৰকৃতি কেনেকুৱা?

উত্তৰ:

• ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য = $-50\text{cm}$
• লেন্ছখন অৱতল (আপতী)।

17. ডাক্তৰ এজনে বিধান দিয়া সংশোধনীমূলক লেন্ছৰ ক্ষমতা +1.5D। লেন্ছখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য নিৰ্ণয় কৰা। এই লেন্ছখন অভিসাৰী নে অপসাৰী?

উত্তৰ:

• ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য = $66.67\text{cm}$
• লেন্ছখন উত্তল (অভিসাৰী)।

দ্ৰষ্টব্য (Notice)

 

এই পৃষ্ঠাত কেৱল পাঠ্যপুথিৰ মূল প্ৰশ্নোত্তৰবোৰ বিনামূলীয়াকৈ দিয়া হৈছে।

যদি আপুনি অতিৰিক্ত Study Materialsৰ প্ৰয়োজন হয়, যেনে:
• Chapter-wise MCQs
• Model Test Papers
• One-Page Summaries
• Expected Questions

তেন্তে আমাৰ Premium PDF Bundle কিনিবলৈ তলৰ লিংকত ক্লিক কৰক:

[Premium PDF Bundle]

📦 Premium Package-ত পাব:
✅ 50+ Chapter-wise MCQs
✅ Model Test Papers with Solutions
✅ One-Page Chapter Summaries
✅ Most Expected Questions 2026
✅ 30-Day Smart Study Plan

Instant Download • Affordable Price • Exam-Oriented